„Dobrą rzeczą jest pomagać innym, ale jeszcze lepiej jest uczyć ich, jak mają pomagać sobie sami” – George Orwell

Wymagania dzisiejszego świata niosą za sobą podwójny przekaz. Z jednej strony lansowane są zachowania nietypowe, wręcz ekstremalne. Ludzie chętnie skupiają uwagę na osobach zachowujących się ekscentrycznie. Z drugiej strony dominuje „kultura siedzenia”. Dziecko od najwcześniejszych lat życia jest wdrażane do długiego siedzenia w ciszy, długotrwałego skupiania myśli, spokoju, po to by nauczyć się respektować normy obowiązujące w szkole. (K. Mosetter, R. Mosetter 2006).  Sprzyjają temu także zdobycze technologii, a zwłaszcza komputer i Internet. W takich warunkach, gdy cały świat, zdaje się być w nieustannym pędzie zachowanie dziecka może być różnie interpretowane. Istotną rzeczą jest to, czy ma ono negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka i jego rozwój.

Diagnoza zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, określanego skrótem ADHD nastręcza wielu trudności, gdyż nadpobudliwość jest jednym z objawów współwystępujących w różnych zaburzeniach psychicznych wieku dziecięcego (S. Mihilewicz, 2005). Charakterystyczna triada objawów: zaburzenia koncentracji uwagi, nadruchliwość i problemy z kontrolą impulsywności świadczą o zespole nadpobudliwości, gdy są niewspółmierne do wieku i rozwoju dziecka, a także stają się źródłem wyraźnych trudności i niepowodzeń dziecka w domu i szkole oraz niekorzystnie wpływają na życie rodzinne, naukę i zabawę. (F.J. O`Regan, 2005) Etiologia nadpobudliwości psychoruchowej jest różnorodna. Istnieją badania przemawiające za odziedziczoną niższością konstytucjonalną. Powstały też teorie o uszkodzeniach układu nerwowego wynikłych na skutek działania szkodliwych, egzogennych czynników natury biologicznej, oddziaływujących na dziecko w różnych etapach ontogenetycznego rozwoju. Inni badacze dowodzą wpływu traumatyzujących negatywnych czynników społecznych (S. Mihilewicz, 2005). Trudności w diagnozie dostarcza też wyróżnianie przez badaczy różnych podtypów ADHD. Najczęściej spotykanym podziałem jest wyróżnienie  zespołu zaburzeń uwagi z nadruchliwością(ADHD) i zespołu zaburzeń uwagi bez nadruchliwości (ADD). Inni badacze wyłaniają ADHD u dzieci i dorosłych. Najbardziej zróżnicowany podział proponują amerykańscy psychiatrzy Edward Hallowell i John Ratey dzieląc powyższe zaburzenie na ADHD bez nadruchliwości, ADHD z zaburzeniami lękowymi, ADHD z depresją, ADHD z zaburzeniami uczenia się, ADHD z pobudzeniem lub manią, ADHD z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, ADHD z poszukiwaniem silnych wrażeń, ADHD z zaburzeniami zachowania, ADHD z zaburzeniami obsesyjno – kompulsywnymi. Podtypy te zostały wyróżnione w kolejności odzwierciedlającej częstość ich występowania.

Objawy nadpobudliwości są niejednokrotnie zauważalne już poniżej drugiego roku życia, w piątym roku życia mogą stać się bardziej obserwowalnymi, by u dziecka około siedmioletniego być już zazwyczaj utrwalonymi. Jednak na ogół dopiero w trakcie nauki szkolnej budzą niepokój rodziców i nauczycieli, gdy ruchliwość i impulsywność dziecka stanowią przeszkodę w uczeniu się i wpływają dezorganizująco na życie domowe i szkolne. Jest to również okres, w którym dziecku musi dostosować się do warunków panujących w klasie i jego zachowanie staje się nieprzystające do zachowania rówieśników. Przypuszcza się, że  nawet do pięciu procent dzieci w wieku szkolnym jest dotkniętych tym zaburzeniem, przy czym różnice w określaniu podtypów powodują, że jest ono częściej diagnozowane u chłopców.

Od 1990 roku, kiedy to objawy ADHD zostały opisane jako „zachowania nadpobudliwe” wypracowano szereg strategii radzenie sobie z tymi trudnościami. Praca z osobami z ADHD niejednokrotnie opiera się na współdziałaniu wielu podmiotów: domu, szkoły, służby zdrowia, opieki społecznej, a nawet samej policji przy obowiązkowym zaangażowaniu w te działania samej osoby dotkniętej tym problemem. Jedną z technik jest leczenie farmakologiczne, stosuje się też dietę wykluczającą konserwanty i barwniki, substancje uczulające dziecko. W zakresie oddziaływań psychopedagogicznych realizowane jest poradnictwo i psychoedukacja dotyczące różnych metod wychowawczych, prowadzony jest trening umiejętności rodzicielskich, wyjaśnianie dziecku, rodzicom oraz pozostałym członkom rodziny istoty zaburzenia, stosuje się trening samokontroli, trening umiejętności społecznych, nagrody i pochwały za sukcesy i starania dziecka. Dużą wagę przywiązuje się też do organizacji otoczenia, planowania, ustalania planu dnia, stałych reguł obowiązujących w domu i szkole, tworzenia jasnych oczekiwań ze strony dorosłych i ich konsekwentnych reakcji. (M. Pitala, 2007)

U dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej obserwuje się  nadaktywność, impulsywność w postaci częstego uczucia niepokoju, nerwowych ruchów dłońmi lub stopami, wiercenia się na krześle, biegania, wspinania się, opuszczania miejsca w sytuacji, gdy należy zachować spokój, problemów z czekaniem na swoją kolej, odpowiadania na pytanie, którego nie wysłuchało się jeszcze do końca. W zakresie koncentracji uwagi dziecko może ulegać częstemu rozproszeniu przez nieistotne widoki lub dźwięki, mieć problemy z wykonywaniem poleceń, gubieniem przedmiotów, zapominaniem o elementach niezbędnych do wykonania zadania, popełniać błędy spowodowane nieuwagą, brakiem koncentracji na szczegółach, mieć trudności z doprowadzeniem zadania do końca. (P. Godwin Emmons, L. McKendry Anderson 2007). Powyższe objawy mogą wskazywać na zaburzenia przetwarzania sensorycznego, czyli „brak efektywnego odbioru i organizacji informacji sensorycznych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego oraz nieprawidłowe na nie reakcje, np. emocjonalne lub ruchowe”.1 W trakcie prawidłowego procesu integracji sensorycznej układ nerwowy odbiera informacje ze wszystkich receptorów zmysłów ( dotyku, narządu przedsionkowego odbierającego ruch, propriocepcji, czyli czucia ciała, węchu, smaku, wzroku i słuchu), by odpowiednio je organizować i interpretować w celu odpowiedniego i efektywnego zareagowania. W odpowiedzi na określoną stymulację sensoryczną pojawia się reakcja ruchowa, która wtórnie dostarcza wrażeń sensorycznych. Przez pierwsze lata życia dziecka procesy integracji sensorycznej kształtują się i rozwijają na skutek typowej dziecięcej aktywności. Inaczej będzie to przebiegać u dziecka z nadpobudliwością psychoruchową. Dziecko dotknięte takimi trudnościami już jako noworodek może być niespokojne, płaczliwe, mieć problemy z zasypianiem i ogólnie mało sypiać. Być może nawet jako jeszcze nienarodzone dziecko w łonie matki może  wykazywać się ogromną ruchliwością. W późniejszym wieku dzieci z ADHD mogą ujawniać słabą koordynację, niezgrabność ruchową, częste uleganie wypadkom. Dzieci te mogą mieć słabo zintegrowane odruchy obronne , reakcje posturalne, trudności z równowagą, planowaniu aktywności ruchowej. Możliwe jest też występowanie nadwrażliwości sensorycznej w obrębie jednego lub kilku zmysłów. Jedne dzieci mogą nietolerować jaskrawego oświetlenia, kolorowych świateł, wielu elementów pobudzających wzrok, np.  w postaci kolorowych mebli, obrazów. Inne dzieci mogą źle znosić hałas lub inne dźwięki, bądź też kilka dźwięków dochodzących naraz. Dzieci z ADHD mogą przejawiać również symptomy obronności dotykowej, czyli nadwrażliwości na dotyk. Stanie w kolejce wśród innych ludzi, przebywanie w grupie,  szturchnięcie, powiew wiatru na odkrytym ramieniu, puchaty materiał, z którego uszyto ubranie może być dla nich ogromnym dyskomfortem ,a nawet prowadzić do rozdrażnienia, wzmożonej ruchliwości, trudności z koncentracją uwagi. Może to spowodować u dziecka gwałtowną reakcję niewspółmierną do zaistniałej sytuacji, np. w czasie oczekiwania na wejście do sali, otarcie plecakiem przez inną osobę stojące przed nią dziecko z obronnością dotykową  może doprowadzić je do wybuchu złości, krzyku, czy nawet uderzenia osoby, która nawet mogła niezdawać sobie sprawy ze swojego ruchu. Problemy związane ze snem, zasypianiem i wybudzeniem mogą być spowodowane trudnościami z rejestrowaniem informacji sensorycznych.

Przyczyną nieadekwatnych zachowań dziecka może być słaba filtracja tworu siatkowatego, a wówczas dziecko jest stale pobudzone ze względu na zbyt dużą ilość bodźców dopływających do kory mózgowej, co powoduje niemożność utrzymania uwagi. U dzieci z opisanymi powyżej trudnościami może pojawić się inny typ trudności z  drugiego spektrum dysfunkcji sensorycznych, a mianowicie chroniczny zbyt niski poziom pobudzenia, wobec czego dzieci mogą stale dążyć do zaktywizowania ośrodkowego układu nerwowego wzmożoną ruchliwością, zwracaniem uwagi na nieistotne elementy.

Zaburzenia związane z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mogą nieść za sobą dalekosiężne konsekwencje, a także przetrwać do wieku dorosłego. Wobec tego niezbędna jest dogłębna obserwacja dziecka i wywiad z rodzicami, najlepiej jeszcze przed rozpoczęciem przez dziecko nauki szkolnej. Jeżeli uzyskane informacje o funkcjonowaniu dziecka pozwolą stwierdzić występowanie u niego zaburzeń przetwarzania sensorycznego konieczne będzie poddanie go terapii. W zależności od ujawnionych deficytów postępowanie terapeutyczne będzie dotyczyło stymulacji proprioceptywnej, dotykowej, przedsionkowej, wzrokowej, węchowej, smakowej, słuchowej. Jednak przede wszystkim należy zacząć od organizacji środowiska w celu otaczania dziecka odpowiednią ilością bodźców. Korzystne jest uczenie się dziecka przy naturalnym oświetleniu,  w neutralnej temperaturze, siedzenie w pierwszej ławce, by widok innych dzieci nie dekoncentrował go, ławka i krzesło powinny być dostosowane do wzrostu dziecku, by zapewnić mu stabilną pozycję ciała. Dobrym sposobem na eliminację hałasu w klasie może być umieszczenie grubych zasłon w oknach, wykładziny na podłodze. Nauczyciel zwracając się do ucznia spokojnym i przyciszonym głosem może uzyskać jego skupienie uwagi. Jeżeli dziecko zaczyna zdradzać oznaki rozproszenia można zapobiec całkowitej dezorganizacji zachowania zezwoleniem na wstanie dziecka i przejście się po sali, wytarcie tablicy. Dziecku wykazującemu symptomy obronności dotykowej można zorganizować siedzenie osobno w ławce, by przypadkowy dotyk kolegi nie powodował negatywnych reakcji. W zakresie specjalistycznej terapii istotne jest eliminowanie w trakcie zajęć zadań ruchowych ze sprzętem wzmagającym impulsywność i pobudzającym aktywność ruchową. Korzystny wpływ mogą mieć na dziecko zabawy uświadamiające dziecku jego hałaśliwe i ruchliwe zachowanie. Wdrażanie dziecka do kontrolowania siebie w zależności od miejsca i okoliczności w jakich przebywa, wyjaśnianie mu przyczyn jego pobudzenia oraz doradzanie w jaki sposób można eliminować nadmiar bodźców,  wpłynie pozytywnie na ukształtowanie u niego zdolności kontroli poziomu pobudzenia i mechanizmów samoregulacji zachowania. (V.Maas, 1998) Właściwie dobrana stymulacja sensoryczna jest jedną ze strategii radzenia sobie z nadpobudliwością psychoruchową. W zależności od potrzeb dziecka nie można zapominać o jednoczesnym stosowaniu innych oddziaływań terapeutycznych, jak również o leczeniu farmakologicznym, jeżeli istnieje taka konieczność.
Ze względu na to, że brak oddziaływań w kierunku dziecka z ADHD grozi zwiększonym ryzykiem rozwinięcia się antyspołecznych zachowań, wejścia w konflikt z prawem oraz uzależnienia, a także może być przyczyną wytworzenia wtórnych zaburzeń emocjonalnych prowadzących do powstania obniżenia poczucia własnej wartości, lęków, zaburzeń snu, depresji, a nawet prób samobójczych, niezwykle ważne jest wczesne diagnozowanie zaburzeń i podjęcie wielosystemowej terapii. Dzieci z nadpobudliwością mogą przecież wyrosnąć na niezwykle interesujących, twórczych i aktywnych ludzi. Ich trudna sytuacja jest przecież niekorzystna nie tylko dla nich samych, ale i dla ich rodzin, rówieśników, nauczycieli i całego otoczenia. Dlatego miejmy na uwadze w naszych działaniach skierowanych na dziecko zamieszczony na początku tego tekstu cytat.

Literatura:
1. Emmos Godwin P., Anderson McKendry L.: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, K.E. LIBER, Warszawa 2007
2. Karga M.: Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń integracji sensorycznej u małego dziecka, w: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka pod red. nauk. B. Cytowskiej i B. Winczury, Impuls, Kraków 2006
3. Maas V. F.: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów, WSiP, Warszawa 1998
4. Mihilewicz S.: Nadpobudliwość psychoruchowa, w: Dziecko z trudnościami w rozwoju pod red. nauk. S. Mihilewicz, Impuls, Kraków 2005
5. Mosetter K., Mosetter R.: Nowa metoda leczenia ADHD, JK, Łódź 2006
6. O’Regan F. J.: ADHD, K. E. LIBER, Warszawa 2005
7. Pitala M.: ADHD: jak radzić sobie z dzieckiem nadpobudliwym w szkole i w domu?, niepublikowane materiały szkoleniowe Instytutu Kształcenia Nauczycieli, 2007

Ujednolicenie oddziaływań na dziecko w domu rodzinnym i szkole lub też w innych środowiskach, w  których przebywa dziecko wespół z integrowaniem jego zmysłów da możliwość skupienia, poprawy w zachowaniu, kontroli poziomu pobudzenia oraz zwiększenia akceptacji ze strony rówieśników.

Napisała: Anna Parakiewicz – pedagog specjalny, specjalista wczesnej interwencji i terapii pedagogicznej, terapeuta integracji sensorycznej